راه رفتن، عملی به ظاهر ساده به شمار می‌رود که در واقع به هماهنگی پیچیده بسیاری از عضلات، مفاصل و سیستم عصبی وابسته است. اختلال در این هماهنگی منجر به مشکلاتی در راه رفتن و تعادل می‌شود که به طور خاص در افراد مسن شایع است. عواملی مانند نوع کفش، میزان خواب، بیماری‌های زمینه‌ای و حتی سن می‌توانند بر تعادل و راه رفتن تأثیر بگذارند. اختلال در راه رفتن نه تنها کیفیت زندگی را کاهش می‌دهد، بلکه خطر زمین خوردن و آسیب دیدگی را نیز افزایش می‌دهد؛ بنابراین شناسایی و درمان به موقع این اختلالات از اهمیت بالایی برخوردار است. در این بخش قصد داریم به چیستی، علائم، علل بروز و روش تشخیص اختلالات راه رفتن بپردازیم.
اختلالات راه رفتن چیست؟
نقل قول از وب‌سایت Cleveland Clinic:
Gait is the pattern that you walk. Sometimes, an injury or underlying medical condition can cause an abnormal gait. You may notice an abnormal gait if you drag your toes when you walk, take high steps or feel off balance when walking. Certain gait abnormalities are temporary and others require lifelong management.
برداشت فارسی از متن نقل قول: طرز راه رفتن، الگویی است که شما در آن راه می‌روید. گاهی اوقات، یک آسیب یا بیماری زمینه‌ای می‌تواند باعث راه رفتن غیرطبیعی شود. اگر هنگام راه رفتن، انگشتان پای خود را بکشید، قدم‌های بلندی بردارید یا هنگام راه رفتن احساس عدم تعادل کنید، ممکن است متوجه راه رفتن غیرطبیعی شوید. برخی از ناهنجاری‌های راه رفتن موقتی هستند و برخی دیگر نیاز به مدیریت مادام‌العمر دارند.
راه رفتن انسان یک فرایند پیچیده است که شامل دو مرحله اصلی ایستادن (Stance) و نوسان (Swing) است. در هر یک از این مراحل، عضلات مختلف پا به صورت هماهنگ با هم کار می‌کنند تا حرکت روان و طبیعی را ممکن سازند. هرگونه آسیب در سیستم اسکلتی عضلانی، مفصلی یا عصبی می‌تواند این هماهنگی را بر هم زده و منجر به اختلال در راه رفتن شود. این اختلالات ممکن است به صورت لنگیدن، کشیدن پاها روی زمین، برخورد پاها به یکدیگر و یا مشکلات تعادلی بروز کنند.
علل ایجاد اختلال در راه رفتن بسیار متنوع است و می‌تواند شامل آسیب‌های مغزی، نخاعی یا عضلانی باشد. افراد مسن به دلیل تغییرات طبیعی در بدن و افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای، بیشتر در معرض خطر اختلالات راه رفتن هستند. درمان این اختلالات نیز بسته به علت زمینه‌ای متفاوت خواهد بود و ممکن است شامل فیزیوتراپی، دارو درمانی و یا جراحی باشد. بنابراین، در صورت مشاهده هرگونه تغییر در نحوه راه رفتن، بهتر است به پزشک مراجعه کنید.
علائم اختلالات راه رفتن
افراد مبتلا به اختلالات راه رفتن، بسته به نوع آسیب و علت آن، علائم متنوعی را تجربه می‌کنند. این علائم می‌تواند شامل درد هنگام راه رفتن، عدم تعادل، تغییر طول گام‌ها، خمیدگی بدن، تلو تلو خوردن، برخورد پاها به یکدیگر و سایر اختلالات حرکتی باشد. تشخیص دقیق نوع اختلال راه رفتن توسط پزشک یا کاردرمانگر و بر اساس بررسی تاریخچه بیماری و مشاهده الگوی راه رفتن فرد صورت می‌گیرد. هر فرد مبتلا به اختلال راه رفتن، علائم منحصر به فردی دارد که به نوع آسیب و شدت آن بستگی دارد.
علل اختلالات راه رفتن
اختلالات راه رفتن، ناهنجاری‌هایی هستند که در الگوی طبیعی حرکت پاها ایجاد می‌شوند. این اختلالات می‌توانند به دلایل مختلفی از جمله آسیب‌های مغزی و نخاعی، بیماری‌های مفصلی مانند آرتروز، مشکلات عصبی مانند پارکینسون و یا حتی پوشیدن کفش‌های نامناسب ایجاد شوند. علائم این اختلالات متنوع بوده و شامل لنگیدن، کشیدن پاها، عدم تعادل و مشکلات در تحمل وزن بر روی یک پا می‌شود. تشخیص دقیق نوع اختلال راه رفتن و علت ایجاد آن، نیازمند ارزیابی توسط متخصص است. درمان این اختلالات نیز بسته به علت زمینه‌ای متفاوت بوده و ممکن است شامل فیزیوتراپی، دارو درمانی و یا جراحی باشد.
روش تشخیص اختلالات راه رفتن
تشخیص اختلالات راه رفتن فرایندی پیچیده و جامع است که نیازمند بررسی دقیق بیمار است. شرح حال کامل پزشکی و اجتماعی بیمار از جمله مدت زمان وجود علائم، نوع فعالیت‌های روزانه و محدودیت‌های فیزیکی، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پزشک قرار می‌دهد. همچنین، مشاهده دقیق الگوی راه رفتن بیمار، از جمله طول گام، نحوه قرارگیری پاها و تعادل، به تشخیص دقیق‌تر کمک می‌کند.
علاوه بر معاینه فیزیکی، انجام آزمایشات مختلف نیز برای تشخیص علت اختلال راه رفتن ضروری است. آزمایش‌های خون برای بررسی وجود هرگونه بیماری زمینه‌ای مانند کم‌خونی یا اختلالات متابولیکی، و آزمایش‌های تصویربرداری مانند رادیوگرافی، سی‌تی اسکن و ام‌آرآی برای بررسی ساختار استخوان‌ها، مفاصل و بافت‌های نرم مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین، ممکن است آزمایش‌های عصبی مانند نوار عصب و عضله برای ارزیابی عملکرد سیستم عصبی انجام شود.
تشخیص دقیق اختلال راه رفتن، گامی مهم در جهت درمان موثر است. با شناسایی علت اصلی اختلال، پزشک می‌تواند برنامه درمانی مناسبی را برای بیمار تجویز کند. درمان اختلالات راه رفتن بسته به علت ایجاد آن، می‌تواند شامل فیزیوتراپی، دارو درمانی، جراحی و یا ترکیبی از این روش‌ها باشد. هدف از درمان، بهبود عملکرد حرکتی بیمار، کاهش درد و افزایش استقلال او در انجام فعالیت‌های روزمره است.
شایع ترین اختلالات راه رفتن
اختلالات راه رفتن با افزایش سن شیوع بیشتری پیدا می‌کنند. حدود ۱۵ درصد افراد تا سن ۶۰ سالگی و بیش از ۸۰ درصد افراد بالای ۸۵ سال به این اختلالات مبتلا می‌شوند. البته، کودکان نیز ممکن است در اثر بیماری‌هایی مانند دررفتگی مادرزادی لگن یا آسیب‌های مغزی، دچار اختلالات راه رفتن شوند. عوامل مختلفی مانند آسیب‌های عصبی، بیماری‌های مفصلی، مشکلات عضلانی و حتی عوامل روانشناختی می‌توانند باعث ایجاد این اختلالات شوند. تشخیص و درمان به موقع این اختلالات بسیار مهم است تا از عوارض بعدی مانند زمین خوردن و شکستگی جلوگیری شود.
1. راه رفتن اردکی (Waddling Gait)
راه رفتن اردکی، یک اختلال رایج در راه رفتن است که اغلب در بیماری‌هایی مانند دیستروفی عضلانی و دررفتگی مادرزادی لگن دیده می‌شود. در این اختلال، فرد برای جبران ضعف عضلانی، تنه خود را به سمت مخالف اندام تحتانی در حال حرکت متمایل می‌کند. این حرکت شبیه به راه رفتن اردک است. تقویت عضلات از طریق تمرینات هدفمند کاردرمانی، می‌تواند به بهبود قابل توجه این اختلال کمک کند و الگوی راه رفتن را به حالت طبیعی نزدیک‌تر کند.
2. راه رفتن آتاکسیک
آتاکسی یا ناهماهنگی حرکتی، یکی از اختلالات شایع راه رفتن است که اغلب در بیماری‌های تخریبی مخچه دیده می‌شود. افرادی که به آتاکسی مبتلا هستند، معمولاً گام‌های بلند و نامنظمی برمی‌دارند، تعادل خود را از دست می‌دهند و در حفظ مسیر مستقیم هنگام راه رفتن با مشکل مواجه هستند. مصرف مزمن الکل از جمله عوامل خطر برای ابتلا به آتاکسی در سنین بالاتر است. این اختلال می‌تواند به طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی افراد تأثیر گذاشته و انجام فعالیت‌های روزمره را برای آن‌ها دشوار کند.
3. راه رفتن همی پلژیک (Hemiplegic Gait)
راه رفتن همی پلژیک، یک اختلال رایج در افرادی است که دچار آسیب مغزی در یک نیمکره شده‌اند. این افراد به دلیل اسپاستیسیتی در یک سمت بدن، هنگام راه رفتن با مشکلاتی مانند چرخش پا به صورت نیم‌دایره یا کشیده شدن پا روی زمین مواجه می‌شوند. این نوع راه رفتن معمولاً در افرادی که سکته مغزی یا فلج مغزی یک طرفه داشته‌اند، مشاهده می‌شود. آسیب به مغز باعث اختلال در کنترل حرکات عضلات شده و در نتیجه الگوی راه رفتن طبیعی فرد را تغییر می‌دهد.
4. قیچی راه رفتن (Scissors Gait)
قیچی راه رفتن، یک اختلال رایج در کودکان مبتلا به فلج مغزی است که در آن، پاها به دلیل اسپاستیسیته و کوتاهی عضلات، هنگام راه رفتن به هم برخورد می‌کنند. این افراد برای جلوگیری از زمین خوردن، گام‌های کوتاه و آهسته برمی‌دارند. این اختلال معمولاً در کودکان مبتلا به فلج مغزی چهار اندام یا دو اندام تحتانی و همچنین افرادی که سکته مغزی دو طرفه داشته‌اند، دیده می‌شود. تقویت عضلات و کشش عضلات اسپاستیک، از جمله روش‌های درمانی برای بهبود این نوع اختلال راه رفتن است.
5. راه رفتن پارکینسونی (Parkinsonian Gait)
بیماری پارکینسون تأثیر قابل توجهی بر الگوی راه رفتن افراد می‌گذارد. یکی از ویژگی‌های بارز راه رفتن در بیماران مبتلا به پارکینسون، خمیدگی بدن به سمت جلو است. این وضعیت که به پوسچر خمیده معروف است، باعث می‌شود مرکز ثقل بدن به جلو منتقل شود. در نتیجه، بیماران پارکینسونی برای حفظ تعادل، مجبور به برداشتن گام‌های کوتاه و سریع می‌شوند. این الگوی راه رفتن نه تنها بر ظاهر فرد تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند خطر زمین خوردن و آسیب دیدگی را نیز افزایش دهد.
6. فلج پیشرونده‌ی فوق هسته‌ای (PSP: Progressive Supranuclear Palsy)
PSP یک بیماری عصبی نادر و پیشرونده است که به تدریج سلول‌های عصبی خاصی در مغز را تخریب می‌کند. این بیماری معمولاً در سنین 40 تا 60 سالگی بروز می‌کند و علائمی مانند مشکلات بلع، اختلال در تکلم، اختلالات حرکتی و تغییرات رفتاری و شناختی را به همراه دارد. تجمع پروتئین تاو به صورت غیر طبیعی در سلول‌های مغز، یکی از ویژگی‌های بارز PSP است. اگرچه علت دقیق این بیماری ناشناخته است، اما عوامل ژنتیکی در بروز آن نقش دارند. در حال حاضر درمان قطعی برای PSP وجود ندارد، اما داروهایی مانند لوودوپا و بوتاکس برای کنترل برخی از علائم بیماری به کار می‌روند. تحقیقات برای یافتن درمان‌های موثرتر برای این بیماری همچنان ادامه دارد.
7. سندرم رت (Rett Syndrome)
سندرم رت یک اختلال عصبی نادر است که عمدتاً دختران را درگیر می‌کند و با علائمی مانند کاهش توان عضلانی، مشکلات حرکتی، اختلالات تنفسی و تاخیر در رشد همراه است. این بیماری به دلیل جهش در ژن MECP2 رخ می‌دهد و معمولاً پس از یک دوره رشد طبیعی در اوایل کودکی آغاز می‌شود. سندرم رت باعث ناتوانی شدید شده و نیازمند مراقبت‌های ویژه است. متأسفانه درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد و درمان‌های موجود بر کنترل علائم و بهبود کیفیت زندگی بیماران تمرکز دارند.
علیرغم نبود درمان قطعی، درمان‌های حمایتی مختلفی برای بیماران مبتلا به سندرم رت ارائه می‌شود. داروها، فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی از جمله روش‌های درمانی هستند که برای کنترل علائمی مانند تشنج، مشکلات تنفسی و اختلالات حرکتی به کار می‌روند. همچنین، حمایت‌های روانشناختی و اجتماعی برای بیماران و خانواده‌های آن‌ها بسیار مهم است. با وجود چالش‌های این بیماری، با ارائه مراقبت‌های مناسب، بیماران مبتلا به سندرم رت می‌توانند تا سنین میانسالی زندگی کنند.
8. پارکینسونیسم ثانویه
پارکینسونیسم ثانویه، اختلالی است که علائمی شبیه به بیماری پارکینسون دارد اما منشأ آن متفاوت است. این بیماری در اثر عوامل دیگری مانند عوارض جانبی داروها، بیماری‌های نورودژنراتیو و آسیب‌های مغزی ایجاد می‌شود. علائم پارکینسونیسم ثانویه شامل لرزش، سفتی عضلات، کندی حرکات، اختلال در تعادل و تغییرات رفتاری است. برخلاف بیماری پارکینسون، پارکینسونیسم ثانویه ممکن است با کنترل دقیق مصرف داروها و عوامل ایجاد کننده آن، قابل پیشگیری یا بهبود باشد.
درمان پارکینسونیسم ثانویه به دلیل تنوع علل ایجاد کننده آن، پیچیده‌تر از بیماری پارکینسون است. داروهایی که برای درمان پارکینسون استفاده می‌شوند، ممکن است در درمان پارکینسونیسم ثانویه موثر نباشند و حتی عوارض جانبی ایجاد کنند. بنابراین، همکاری نزدیک بیمار با پزشک برای انتخاب بهترین درمان و مدیریت عوارض جانبی داروها ضروری است. در برخی موارد، درمان علت زمینه‌ای پارکینسونیسم ثانویه می‌تواند به بهبود علائم کمک کند.
آیا اختلالات راه رفتن درمان دارند؟
درمان اختلالات راه رفتن بسته به علت اصلی و شدت آن، می‌تواند شامل روش‌های مختلفی باشد. جراحی به عنوان آخرین گزینه و در موارد خاص در نظر گرفته می‌شود. در عوض، روش‌های توانبخشی مانند فیزیوتراپی و کاردرمانی، نقش اصلی را در درمان این اختلالات ایفا می‌کنند. این روش‌ها با استفاده از تمرینات تخصصی، وسایل کمکی و تکنیک‌های درمانی مختلف، به بهبود عملکرد حرکتی، افزایش تعادل و کاهش درد در افراد مبتلا کمک می‌کنند. انتخاب روش درمانی مناسب برای هر بیمار، به عوامل مختلفی مانند سن، نوع اختلال، شدت علائم و شرایط عمومی فرد بستگی دارد.
عوارض مشکل در راه رفتن
اختلالات راه رفتن عواقب جدی و گسترده‌ای برای افراد به همراه دارد. این اختلالات نه تنها بر تحرک افراد تأثیر می‌گذارند، بلکه خطر سقوط و آسیب‌های جدی مانند شکستگی استخوان‌ها و ضربه مغزی را افزایش می‌دهند. علاوه بر این، مشکلات تعادلی و درد مزمن ناشی از اختلالات راه رفتن، می‌توانند به عدم تعادل عضلانی و محدود شدن دامنه حرکتی منجر شوند. از سوی دیگر، این اختلالات اثرات روانی قابل توجهی از جمله اضطراب، افسردگی و ترس از افتادن را به همراه دارند که کیفیت زندگی افراد را به شدت کاهش می‌دهند. کاهش استقلال و افزایش نیاز به کمک دیگران از دیگر عواقب این اختلالات است. برای کاهش این پیامدها، مداخله زودهنگام و برنامه‌های درمانی جامع و شخصی‌سازی شده ضروری است.
جمع بندی
تشخیص دقیق اختلالات راه رفتن نیازمند همکاری چندین تخصص و انجام بررسی‌های جامع است. پزشک معالج با انجام معاینه فیزیکی دقیق، بررسی سابقه پزشکی بیمار و تجویز آزمایش‌های تخصصی مانند آزمایش خون، تصویربرداری و نوار عصب و عضله، به تشخیص علت دقیق اختلال می‌پردازد. همچنین، بررسی تداخلات دارویی می‌تواند در تشخیص و درمان این اختلالات بسیار موثر باشد. شناسایی به موقع و دقیق اختلالات راه رفتن و درمان مناسب آن، از اهمیت بالایی در بهبود کیفیت زندگی بیماران برخوردار است.
برای آشنایی با حرکات اصلاحی این عارضه لطفا به مطلب «حرکات اصلاحی اختلالات راه رفتن» رجوع کنید.
