زانوی ضربدری (زانوی ایکس) یا اصطلاحا ژنو والگوم (Genu valgum) یکی از بیماری‌های شایع ساق پا و زانو در کودکان نوپا و سنین اولیه مدرسه است. این عارضه هنگامی رخ می دهد که زانوی پا به سمت داخل چرخش پیدا کرده و در قسمت ساق پا فاصله‌ای حدود 10 سانتی متری دیده شود. درمان این عارضه برای بسیاری از والدین جزو دغدغه‌های مهم به‌شمار می‌آید، چرا که در صورت عدم برطرف کردن این مشکل ممکن است تا سالیان طولانی زانوی ضربدری برای فرد باقی‌مانده و زندگی وی را مختل کند؛ شاید بعضی از افراد با خود فکر کنند که این عارضه همیشگی و بدون درمان است اما باید گفت که در بسیاری از مواقع این عارضه به طور خودبه‌خود و یا به کمک روش‌های درمانی ساده و غیرتهاجمی برطرف می‌شود و فقط در موارد معدودی نیاز به جراحی میباشد. با ما همراه باشید تا در ادامه بیشتر در مورد ژنو والگوم، علائم و روش‌های تشخیص آن توضیح دهیم.
زانوی ضربدری (زانوی ایکس) چیست؟
برای اینکه بدانیم زانوی ضربدری چیست و در چه مواقعی می‌گویند فرد به عارضه ژنووالگوم مبتلا شده، در قدم نخست باید ظاهر یک زانوی سالم و بدون مشکل را با هم بررسی کنیم. زانوی سالم و استخوان‌های آن به طور کاملاً صاف و موازی رو به روی هم قرار می‌گیرد؛ این نحوه قرارگیری به حالت موازی، منجر به پخش وزن بدن به طور مساوی بر روی کف پا و استخوان‌های زانو و پا می‌شود. هرگونه زاویه و انحراف به سمت داخل یا خارج، زانو را از حالت طبیعی آن خارج کرده و منجر به ابتلا به عارضه‌های مختلف می‌شود.
عارضه زانوی ضربدری یا ژنووالگوم هنگامی رخ می‌دهد که قسمت بالای پا به هم نزدیک شده و از قسمت میانی به سمت پایین پا فاصله‌ای مشاهده شود. فرم زانوی افراد مبتلا به این عارضه در صورت ایستادن در حالت صاف، به‌گونه‌ای است که زانوها بیش از حد بهم نزدیک شده و ساق و مچ پاها از هم فاصله گرفته و به سمت بیرون قرار می‌گیرد. نحوه قرارگیری زانو نسبت به مچ و ساق پا یک حالت ضربدری ایجاد می‌کند و به همین دلیل است که به آن، زانوی ایکس نیز گفته می‌شود. به نقل قول از کتابخانه ملی پزشکی آمریکا:
اکثر افراد مبتلا به زانوی ضربدری بدون علامت بوده و محدودیت عملکردی ندارند. هرچند این وضعیت می‌تواند با صافی کف پا، درد بخش میانی پا و زانو همراه شود.
معمولاً بسیاری از کودکان بین سنین ۳ تا ۷ سال به مشکل زانوی ایکس مبتلا هستند؛ جالب اینجاست که پس از گذشت زمان، این عارضه به طور خودبه‌خود برطرف می‌شود اما برخی موارد نظیر بیماری‌های زمینه‌ای، استفاده از کفش نامناسب، ورزش‌های سنگین و… می‌تواند مانع درمان این بیماری و یا تشدید آن شود. اینکه بیمار در چه سطحی قرار دارد و باید برای درمان چه اقدامی انجام دهد، توسط پزشک متخصص مشخص می‌شود؛ تشخیص شدت بیماری معمولاً از طریق معاینات و تحلیل بالینی و انجام آزمون‌های تصویربرداری همچون اشعه ایکس و MRI صورت گرفته و متناسب با وضعیت بیمار مناسب‌ترین راهکار درمانی توصیه می‌شود.
انواع زانوی ضربدری
این عارضه به دو نوع زیر تقسیم می‌شود:
- زانوی ضربدری فیزیولوژیک: این اختلال بسیار شایع بوده و در اغب کودکان دیده می‌شود و به عنوان قسمتی از فرآیند رشد آنها به شمار می‌رود. پس از رسیدن کودک به سن 7 – 8 سالگی، این ناهنجاری نیز خود به خود برطرف می‌شود.
- زانوی ضربدری پاتولوژیک: این ناهنجاری به دلیل شکستگی‌های استخوان زانو و بیماری‌هایی نظیر راشیتیسم به وجود می‌آید. شایان ذکر است که درجات زانوی ضربدری شامل خفیف، متوسط و شدید است.
علل ایجاد زانوی ضربدری
دلایل مختلفی منجر به خارج شدن زانوها از حالت طبیعی می‌شوند که مهم‌ترین آنها به شرح زیر می‌باشند:
ضعف عضلات و بیماری‌های عضلانی
ضعف عضلات همسترینگ داخلی و دوسر ران و یا به طورکلی عضلات ناحیه زانو می‌تواند از دلایل ایجاد زانوی ضربدری باشد. عضلات وظیفه دارند زانو و ساختار پا را به فرم صحیح خود نگه دارند؛ هرگونه ضعف در این عضلات باعث خارج شدن زانو از فرم طبیعی آن شده و درنهایت می‌تواند ایجاد عارضه زانوی ضربدری (Genu valgum) را به‌همراه داشته باشد.
آرتروز
یکی از عوامل ایجاد پای ضربدری، ابتلا به بیماری‌هایی مانند آرتروز که باعث خارج شدن فرم زانو از حالت طبیعی می‌شود.
روماتیسم و نرمی استخوان
بیماری‌هایی مانند رماتیسم و نرمی استخوان باعث اختلال در عملکرد صحیح استخوان‌ها و نرم شدن آنها می‌شود و چنین عارضه‌ای می‌تواند باعث خم شدن زانو به سمت داخل شود.
عفونت استخوان
عفونت استخوان می‌تواند باعث ضعف استخوان در ناحیه زانو و یا التهابات این ناحیه بشود که به دنبال آن شاهد خارج شدن زانو و پا از فرم طبیعی خواهیم بود. تشخیص چیستی عفونت مربوط به زانوی ضربدری و درمان دارویی آن بر عهده متخصص عفونی و ارتوپدی فنی میباشد.
اضافه وزن یا چاقی
از آن جایی که پا و به خصوص زانو وظیفه نگه‌داری وزن بدن را برعهده دارند، اضافه وزن بالا باعث می‌شود بیش از اندازه به این بخش فشار و نیرو وارد شده و در نتیجه فرد منجر به ابتلا به ژنووالگوم یا زانوی ایکس شود.
بیماری‌های ارثی و ژنتیکی
بیماری‌های ارثی و سابقه خانوادگی از دیگر مواردی است که به دنبال آن می‌توانیم شاهد بروز زانوی ضربدری در فرزندان و نوادگان باشیم. در این بیماری‌ها، جهش های ژنتیکی باعث می شوند که استخوان‌های زانو به درستی رشد نکنند یا در جای خود قرار نگیرند و در نتیجه منجر به انحراف زانو به سمت داخل شوند. بیماری‌های ارثی و ژنتیکی که می‌توانند منجر به زانوی ضربدری شوند عبارتند از:
- راشیتیسم: راشیتیسم یک بیماری استخوانی است که در اثر کمبود ویتامین D، کلسیم یا فسفر ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند منجر به رشد غیرطبیعی استخوان ها شده و باعث انحراف زانو به داخل شوند.
- استئوکندرودیسپلازی: استئوکندرودیسپلازی یک گروه از اختلالات استخوانی است که با رشد غیرطبیعی استخوان‌ها مشخص می‌شود.
- سندرم‌های ژنتیکی: برخی از سندرم‌های ژنتیکی مانند سندرم مارفان و سندرم ویلسون می توانند منجر به انحراف زانو به داخل شوند.
اختلالات و بیماری‌های عصبی
برخی از اختلالات عصبی مانند ضعف عضلات بدن، اختلال در ارتباط عصب و عضله و… می‌توانند منجر به بروز این بیماری شوند. بیماری‌هایی مانند پارادیس مغزی نیز باعث تغییر در کنترل عصب و عضله شده و در نتیجه می‌تواند باعث ژنووالگوم شود.
کمبود ویتامین و مواد مغذی
کمبود شدید مواد معدنی مانند کلسیم، فسفر ، ویتامین D یا دیگر موادی که برای رشد و استحکام استخوان لازم هستند، باعث نرمی و سست شدن بافت استخوانی شده و احتمال ابتلا به زانوی ایکس را افزایش می‌دهند.
کمبود ویتامین‌ها و موادمعدنی می‌تواند باعث بروز بیماری‌های دیگری شود که در ادامه پیشرفت آنها، شاهد عارضه زانوی ضربدری باشیم. به عنوان مثال ممکن است بیماری ریکتز یا راشیتیسم که قبلتر به آن اشاره کردیم، صرفا به علت مشکلات ژنتیکی رخ ندهد و به دنبال نرمی بیش از حد استخوان‌ها و کمبود شدید ویتامین D یا موادی معدنی مانند کلسیم، فسفر و پتاسیم اتفاق بیافتد. در این بیماری‌ها بدن قادر به جذب مواد معدنی و ویتامین‌ها نبوده و یا آن ها را دفع می‌کند؛ در نتیجه شاهد ضعف و تحلیل بافت استخوانی شده و در نهایت نرمی استخوان پا و خم شدن و چرخش زانو اتفاق می‌افتد.
عدم هماهنگی صفحه رشد
درصورتی که صفحه رشد کودک به درستی فرایند رشد و تکامل خود را سپری نکند ممکن است شاهد اختلال در رشد و ابتلا به ژنو والگوم باشیم. همچنین ممکن است در زمان رشد، به استخوان‌های زانو ضربه وارد شده و این اتفاق منجر به خارج شدن زاویه زانو و استخوان‌های پا از حالت طبیعی شود.
بیماری‌های متابولیکی
برخی از بیماری‌های متابولیکی مانند هیپوفسفیت باعث کاهش سطح فسفات در خون و درنهایت ضعف بافت استخوانی می‌شود. این ضعف باعث رشد ناهنجار استخوان‌ها و درنتیجه ابتلا به زانوی ایکس خواهد شد.
بیماری‌های ایمنی
بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتویید باعث التهاب و تخریب مفاصل زانو شده و درنهایت استحکام و استقامت آن را کم می‌کنند.
دقت کنید در تمامی این موارد که جزو علل ابتلا به ژنووالگوم هستند، پزشک متخصص باید فرد را به طور حضوری معاینه نموده و در کنار آن از آزمون‌های تصویربرداری و دیگر آزمایش‌های تشخیصی کمک بگیرد تا بتواند تشخیص درست و تجویز مناسب را برای درمان این عارضه به فرد انتقال دهد.
علائم زانوی ضربدری
زانوی ضربدری می‌تواند علائم مختلفی داشته باشد و ممکن است افراد این علائم را با علائم دیگر بیماری‌ها اشتباه بگیرند، به همین منظور اطلاع درست و کامل از علائم زانوی ضربدری و مراجعه به متخصص، می‌تواند نقش بسیار مهمی در در درمان آن ایفا کند. در پاسخ به این سوال که علائم و نشانه‌های زانوی ضربدری چیست می‌توان موارد زیر را نام برد:
- درد زانو: یکی از مواردی که احتمال ابتلا به زانوی ضربدری را افزایش می‌دهد، درد در ناحیه زانو است. افراد مبتلا به زانوی ایکس پس از فعالیت‌های فیزیکی یا حتی راه رفتن، دراز کشیدن و نشستن‌های طولانی ممکن است در ناحیه زانوی خود درد زیادی را احساس کنند.
- انحراف زانو به عقب: فردی که به زانوی ضربدری مبتلا است، شاهد انحراف زانو به عقب خواهد بود. این انحراف ممکن است در حالت ثابت مشاهده شود و یا هنگامی که فرد راه می‌رود خود را نشان دهد و در شکل و حالت طبیعی ظاهری پا اختلال ایجاد کند. میزان درجه انحراف و شدت زانوی ضربدری باید توسط پزشک متخصص تعیین شود.
- خم شدن زیاد پاها به عقب: در عارضه زانوی ضربدری پاها به شدت به سمت عقب خم شده و از فرم طبیعی خود خارج می‌شوند. اگر چنین حالتی را مشاهده کردید، به احتمال زیادی فرد به ژنووالگوم مبتلا است.
- ناتوانی در جفت کردن پاها: فردی که به این عارضه مبتلاست، نمی‌تواند پای خود را به طور جفت و صاف کنار هم قرار دهد.
- کاهش دامنه حرکتی: افراد مبتلا به زانوی ضربدری در انجام فعالیت‌های بدنی خود دچار محدودیت می‌شوند؛ این محدودیت می‌تواند خود را به صورت درد در ناحیه زانو و یا عدم خم شدن و توانایی صحیح قرار گرفتن پا باشد.
سفت شدن مفاصل در ناحیه زانو، احساس ناپایداری یا عدم تعادل هنگام راه رفتن، تورم و صدای تق‌تق و ساییدگی در زانو از دیگر علائم زانوی ضربدری می‌باشند.
تشخیص زانو ضربدری
پس از آن که علائم و نشانه‌های زانو ضربدری را در خود یا در فرزندانتان دیدید، باید به دنبال آن باشید که راه تشخیص زانوی ضربدری چیست. تشخیص این عارضه یا دیگر عارضه‌های استخوانی تنها توسط پزشک متخصص انجام می‌شود. پزشک متخصص در فرایند تشخیص زانوی پرانتزی مراحل زیر را پیش می‌گیرد:
بررسی بالینی
در اولین قدم پزشک با بررسی تاریخچه بالینی و سوابق پزشکی فرد مشکوک به ژنووالگوم، علل احتمالی و شدت عارضه را بررسی می‌کند. همچنین پزشک ممکن است در مورد فعالیت‌های بدنی فرد و هنگامی که بیشترین درد را احساس می‌کند، با وی همراه است پرس‌وجو کند.
بررسی فیزیکی
در قدم بعد، پزشک با انجام بررسی‌های فیزیکی زانو، ران و عضلات مرتبط با آنها، فاصله بین زانوها و مچ پا را مورد بررسی قرار می‌دهد تا شدت و وخامت عارضه را تعیین کند.
آزمون‌های تصویربرداری
برای اطلاع و اطمینان از نتیجه تشخیص، ممکن است پزشک آزمون‌های تصویربرداری همچون سی‌تی‌اسکن و MRI و اشعه ایکس را برای فرد تجویز کند.
آزمون عملکردی
گاهی ممکن است در فرایند تشخیص زانوی ایکس نیاز به آزمون‌های عملکردی باشد که توسط متخصص یا فیزیوتراپ انجام شده و در آنها، قدرت و استقامت عضلات مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پس از دستیابی به نتایج آزمایش‌ها و بررسی‌ها، پزشک متخصص می‌تواند تشخیص دهد که بهترین راه جهت درمان زانوی ضربدری چیست. در نظر داشته باشید که بخش زیادی از مراحل بالا، برای تشخیص ژنو والگوم در افراد بزرگسال میباشد؛ از آنجا که برای کودکان بین ۲ تا ۴ سال، این عارضه معمولا به طور خودبه‌خود پس از رسیدن به سن ۷ سالگی برطرف می‌شود، روش تشخیص زانوی ایکس در این دسته از مبتلایان متفاوت میباشد.
پزشک متخصص برای کودکان تنها از آزمون‌های فیزیکی استفاده کرده و میزان زاویه خم شدگی به سمت خارج یا فاصله بین زانوها را با لوازم پزشکی مانند خط کش و کولیس تعیین می‌کند. همچنین ممکن است برای کودک روش‌های درمانی ساده مانند استفاده از آتل را تجویز کند تا به مرور زمان و تا تمام شدن سن رشد، به زانوها کمک کنند تا به حالت طبیعی درآیند و فرم صحیح به خود بگیرند.
جمع‌بندی
زانوی ضربدری یا ژنووالگوم یکی از عارضه‌های بسیار رایج در کودکان و نوجوانان و حتی افراد بزرگسال است. این عارضه بیشتر به دلیل مشکلات احتمالی در فرایند رشد اتفاق می‌افتد و به طور معمول تا سن ۷ سالگی برطرف می‌شود؛ اما گاهی ممکن است عارضه زانوی ایکس تا سنین بالاتر ادامه پیدا کند. از جمله دلایل ادامه این بیماری می‌توان به اضافه وزن و چاقی، مشکلات ژنتیکی، بیماری‌های عضلانی و… اشاره کرد. اگر بخواهیم بگوییم اولین نشانه زانوی ضربدری چیست، می‌توان به شکل ظاهری پا و حالت ایکس مانند آن اشاره کرد. روش‌های مختلفی برای درمان این عارضه وجود دارد که توسط پزشک متخصص تجویز می‌شود. در نظر داشته باشید عدم مراجعه سریع به متخصص و عدم درمان زانوی ضربدری و بی توجهی به آن، می‌تواند مشکلات زیادی به همراه داشته باشد.
