سندروم مارفان یک اختلال ژنتیکی است که بافت‌های همبند بدن را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. کودکان معمولا این اختلال را از یکی از والدین خود به ارث می‌برند و از همان اوایل عمر درگیر این بیماری هستند. افرادی که سندرم مارفان دارند عموما قد بلند و لاغر بوده و دارای دست‌ها، پاها و انگشتان غیرعادی کشیده هستند. آسیب ناشی از سندرم مارفان می‌تواند خفیف یا شدید باشد. در بیشتر موارد تشخیص بر اساس معاینه فیزیکی کامل و ارزیابی دقیق سابقه پزشکی و خانوادگی فرد خواهد بود. با ما همراه باشید تا سندروم مارفان، علائم، علل بروز و روش‌های تشخیص آن را دقیق‌تر بررسی کنیم.
علت بروز سندروم مارفان
بافت‌های همبند مسئول حفظ ساختار بدن هستند، از اندام‌های داخلی بدن حمایت می‌کنند و تمام سلول‌ها، اندام‌ها و بافت‌های بدن را در کنار یکدیگر نگه می‌دارند. این بافت‌ها نقش مهمی در کمک به رشد و تکامل مناسب بدن دارد.
در سندرم مارفان بافت همبند حالت طبیعی ندارد در نتیجه اندام‌هایی مانند قلب و عروق خونی، استخوان‌ها، تاندون‌ها، غضروف‌ها، چشم‌ها، پوست و ریه‌ها دچار مشکلاتی می‌شوند. علت اصلی بروز سندروم مارفان نقص در ژن فیبریلین-1 یا FBN1 است.
ژن FBN1 در حالت طبیعی بدن را قادر می‌سازد پروتئینی تولید کند تا به بافت همبند خاصیت کشسانی و به قدرت دهد. در صورت بروز نقص ژنتیکی در این ژن سندروم مارفان اتفاق می‌افتد. این ژن می‌تواند تنها از یکی از والدین مبتلا به سندرم مارفان به ارث برسد. سندرم مارفان از الگوی “اتوزوم غالب” پیروی می‌کند، به این معنی که احتمال رخداد آن در مردان و زنان مساوی است.
در ۲۵ درصد موارد، نقص ژن به علت ناشناخته‌ای رخ می‌دهد. به همین دلیل است که سندرم مارفان به عنوان یک اختلال ژنتیکیِ “بیان متغیر” شناخته می‌شود؛ زیرا همه افراد مبتلا به سندرم مارفان علائم مشابهی ندارند و ممکن است علائم در برخی افراد بدتر از دیگران باشد.
نکته مهم این است که سندرم مارفان در بدو تولد وجود دارد. با این حال، ممکن است تا زمانی که بیمار به سن نوجوانی یا جوانی نرسیده باشد، تشخیص داده نشود.
چند درصد از افراد دچار سندرم مارفان می‌شوند؟
سندرم مارفان نسبتاً شایع نیست و از هر ۱۰,۰۰۰ تا ۲۰,۰۰۰ نفر ۱ نفر را مبتلا می‌کند. این بیماری در افراد با هر جنسیت، نژاد و پیشینه قومی دیده می‌شود. این سندروم تقریبا یک بیماری نادر است و بیماران معمولا چندین علامت را با هم خواهند داشت.
فرد مبتلا به سندرم مارفان ۵۰ درصد احتمال دارد که این بیماری را به کودک خود منتقل کند با این حال از هر چهار نفر مبتلا به سندرم مارفان یک نفر نیز به دلیل یک جهش ژنتیکی خود به خود به این بیماری مبتلا می‌شود.
علائم و نشانه‌های سندروم مارفان
شدت و علائم و نشانه‌های سندروم مارفان می‌تواند بسیار متفاوت باشد. حتی در میان اعضای یک خانواده که به این اختلال مبتلا هستند امکان دارد که نواحی متفاوتی از بدن‌شان را تحت‌تاثیر قرار دهد. برخی از افراد فقط عوارض خفیفی را تجربه می‌کنند اما در برخی دیگر وجود عوارض شدیدتر می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد. گاهی اوقات سندرم مارفان به قدری خفیف است که علائم اندکی دارد و در صورت وجود، فوراً تشخیص داده می‌شوند. در بیشتر موارد علائم با ایجاد تغییرات در بافت همبند و با افزایش سن آشکار خواهند شد.
افراد مبتلا به سندرم مارفان معمولاً به دلیل رشد بیش‌از اندازه استخوان‌های بلند بدن، شرایط فیزیکی متفاوتی پیدا می‌کنند که اغلب شامل فیزیک غیرطبیعی، لاغری و دست‌ها و پاهای بلند و نامتناسب است. علاوه بر این افراد مبتلا معمولاً انگشتان بلند و باریک غیرطبیعی دارند. افراد مبتلا به سندرم مارفان معمولاً در مقایسه با اعضای سالم خانواده خود بسیار قد بلندتر و لاغر هستند. همچنین معمولا فاقد تون عضلانی بوده و چربی کمی در زیر پوست (چربی زیر جلدی) دارند.
علائم اسکلتی و فیزیکی کلی بدن
فرد مبتلا به سندرم مارفان ممکن است چندین ویژگی فیزیکی متمایز داشته باشد:
- اندام بلند و لاغر با دست‌ها و پاهای بیش‌ازحد کشیده
- مفاصل شل و بسیار انعطاف پذیر
- صورت دراز و باریک
نکته قابل توجه این است که اگر کودکی نسبت به سن خود لاغر یا بلند قد باشد لزوماً به این معنی نیست که او به سندرم مارفان مبتلا است.
سایر ویژگی‌های فیزیکی-اسکلتی این سندروم شامل موارد زیر است:
- کوچک‌تر بودن یکی از فک‌ها
- سقف دهان بلند و قوسی شکل
- چشم‌های گودرفته
- کف پای صاف
- استخوان سینه بیرون‌زده یا فرورفته
- دندان‌های به‌هم‌ریخته
- مفاصل ضعیف و دررفتگی مکرر
اسکولیوزیس (کجی ستون فقرات)
سندرم مارفان می‌تواند در برخی موارد باعث شود که ستون فقرات به‌طور غیرطبیعی به طرفین خمیده شود. این اتفاق به عنوان اسکولیوز شناخته می‌شود و از علائم سندروم مارفان است.
انحنای ستون فقرات می‌تواند باعث کمردرد در طولانی‌مدت شود. در موارد شدید همچنین می‌تواند موجب سختی تنفس شود؛ زیرا ستون فقرات ممکن است به قلب و ریه‌ها فشار بیاورد. اسکولیوز 60 درصد از افراد مبتلا به سندرم مارفان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
اسپوندیلولیز (لغزش مهره)
این بیماری هنگامی رخ می‌دهد که مهره‌های ستون فقرات روی مهره‌های دیگر به جلو می‌لغزد. این مشکل معمولا در قسمت تحتانی ستون فقرات رخ می‌دهد و می‌تواند باعث کمردرد و سفتی عضلات کمر شود.
هر کسی ممکن است به اسپوندیلولیز مبتلا شود اما این بیماری بیشتر در افراد مبتلا به سندرم مارفان دیده می‌شود.
دورال اکتازی
دورا غشایی است که مغز و نخاع را می‌پوشاند. دورال اکتازی عارضه‌ای است که در آن این غشا (دورا) ضعیف شده و به سمت بیرون منبسط می‌شود.
افراد مبتلا به سندرم مارفان در معرض خطر ویژه ابتلا به اکتازی دورال هستند. بزرگ شدن غشا می‌تواند روی مهره‌های کمر فشار بیاورد که موجب بروز موارد زیر می‌شود:
- كمر درد
- سردرد
- بروز بی‌حسی یا درد در پاها
مشکلات چشمی
بسیاری از افراد مبتلا به سندرم مارفان به نوعی مشکل بینایی دارند و در آنها عدسی چشم یعنی ساختار شفافی که پشت مردمک قرار دارد و نور را متمرکز می‌کند در موقعیت غیرعادی قرار می‌گیرد.
سایر علائم احتمالی مرتبط با چشم در سندرم مارفان عبارتند از:
- نزدیک بینی (تار دیدن اشیاء دور)
- تفاوت در شکل ظاهری چشم
- گلوکوم: افزایش فشار در کره چشم که در صورت عدم درمان می‌تواند باعث از دست رفتن دائمی بینایی شود.
- آب مروارید: بروز لکه‌های کدر در عدسی چشم که باعث تاری یا مه‌آلود شدن دید می‌شود.
- جداشدگی شبکیه: هنگامی رُخ می‌دهد که لایه سلول‌های حساس به نور در پشت چشم (شبکیه) شروع به جدا شدن از رگ‌های خونی می‌کنند. در صورت نرسیدن اکسیژن و مواد مغذی به آنها، بینایی و توانایی تشخیص رنگ در چشم از بین می‌رود.
مشکلات قلبی-عروقی
سندرم مارفان می‌تواند سیستم قلبی-عروقی را تضعیف کند که خطری جدی است. حدود 90 درصد از افراد مبتلا به سندرم مارفان دچار تغییراتی در قلب و عروق خونی خود می‌شوند.
اگر این سندروم دریچه آئورت را تحت‌تأثیر قرار دهد وضعیتی است که می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد. در این حال بسیاری از افراد مبتلا به سندرم مارفان در نهایت به جراحی پیشگیرانه برای ترمیم این دریچه در قلب نیاز دارند.
در افراد مبتلا به سندرم مارفان دیواره دریچه آئورت ضعیف است. این بیماری گاهی اوقات می‌تواند باعث بزرگ شدن آئورت شود که به عنوان آنوریسم آئورت شناخته می‌شود. در موارد شدید، آئورت ممکن است پاره شده و باعث خونریزی داخلی شود که کشنده شود.
مشکلات ریوی
تغییرات در بافت ریه که با سندرم مارفان رخ می‌دهد، خطر ابتلا به برخی بیماری‌های ریوی مانند آسم، برونشیت یا پنومونی را افزایش می‌دهد.
تغییرات پوستی
از علائم و نشانه‌های سندروم مارفان این است کهپوست می‌تواند حالت کششی و الاستیسیته کمتری داشته باشد.
روش تشخیص سندروم مارفان
تشخیص سندرم مارفان می‌تواند برای پزشکان چالش‌برانگیز باشد؛ زیرا بسیاری از اختلالات بافت همبند علائم و نشانه‌های مشابهی دارند. حتی در میان اعضای یک خانواده علائم و نشانه‌های سندرم مارفان هم از نظر ویژگی و هم از نظر شدت، بسیار متفاوت است.
ترکیب خاصی از علائم و سابقه خانوادگی باید برای تایید تشخیص سندرم مارفان وجود داشته باشد. در برخی موارد فرد ممکن است برخی از ویژگی‌های سندرم را داشته باشد اما به اندازه کافی برای تشخیص این اختلال کافی نیست.
از آنجایی که سندرم مارفان می‌تواند بر تمام بافت‌های سراسر بدن تأثیر بگذارد تیمی از پزشکان با تخصص‌های مختلف باید در تأییدِ تشخیص و ایجاد یک برنامه درمانی مشترک مشارکت داشته باشند.
معاینات فیزیکی
در اولین قدم پزشکان سابقه پزشکی بیمار را بررسی می‌کنند و معاینات فیزیکی را انجام می‌دهند که شامل موارد زیر است:
- گوش دادن به ریتم قلب
- چک کردن پوست برای علائم کشش
- وجود هرگونه ویژگی فیزیکی سندرم، مانند سقف دهان بلند، انحنای ستون فقرات، بازوها، پاها و انگشتان بلند و نازک
معاینه فیزیکی برای جستجوی علائم مرتبط با مارفان انجام می‌شود. درباره علائمی که بیمار تجربه می‌کند از او سؤالاتی پرسیده خواهد شد. همچنین اطلاعاتی در مورد اعضای خانواده که ممکن است مشکلات سلامتی مرتبط با مارفان داشته باشند، بررسی می‌شود.
آزمایشات قلب
اگر پزشک به سندرم مارفان مشکوک باشد یکی از اولین آزمایشاتی که ممکن است توصیه کند اکوکاردیوگرام است. این تست از امواج صوتی برای ثبت تصاویر لحظه‌ای از قلب در حال حرکت استفاده می‌کند.
انجام آزمایش‌هایی برای ارزیابی تغییرات در قلب، عروق خونی و مشکلات ریتمیک قلبی، شامل موارد زیر است:
- اشعه ایکس از قفسه سینه
- نوار قلب (ECG) برای بررسی ضربان قلب و ریتم
- اکوکاردیوگرام در جهت بررسی مشکلات دریچه قلبی، بررسی قلب از نظر اتساع یا ضخیم شدن بطن، بررسی آئورت از نظر بزرگ شدن و تایید وجود یا عدم وجود برش (پارگی) یا آنوریسم
اگر پزشک نتواند بخش‌هایی از آئورت را از طریق اکوکاردیوگرام ببیند ممکن است نیاز به انجام آزمایشات بیشتری داشته باشد.
آزمایشات تکمیلی قلبی شامل:
- اکو ترانس مری (TEE)
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)
- توموگرافی کامپیوتری (CT) اسکن
هنگامی‌که سندرم مارفان در بیمار تشخیص داده شد باید آزمایشات تصویربرداری منظمی برای نظارت بر اندازه و وضعیت آئورت انجام شود.
آزمایشات اسکلتی
اغلب برای بررسی اکتازی دورال به سی تی اسکن یا ام آر آی نیاز است. دورال اکتازی برآمدگی غشا نخاع است و معمولا هیچ علامتی ایجاد نمی‌کند؛ اما در برخی افراد می‌تواند با کمردرد همراه باشد. اکتازی دورال به تشخیص سندرم مارفان کمک می‌کند و می‌تواند با سایر اختلالات بافت همبند نیز رخ دهد.
آزمایش ژنتیک
آزمایش ژنتیک اغلب برای تایید تشخیص سندرم مارفان استفاده می‌شود. اگر جهش مارفان در خون پیدا شود سایر اعضای خانواده نیز باید مورد آزمایش قرار گیرند تا ببینند آیا آنها نیز تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند یا خیر.
بهتر است قبل از تشکیل خانواده با یک مشاور ژنتیک صحبت شود تا مشخص شود شانس والدین برای انتقال سندرم مارفان به فرزندان در آینده چقدر است.
آزمایش خون می‌تواند به تشخیص سندرم مارفان کمک کند. این آزمایش ژنتیکی به دنبال یافتن تغییراتی در FBN1 انجام می‌گردد، ژنی که مسئول بروز اکثر موارد سندرم مارفان است.
حتما یک مشاور ژنتیک باید آزمایش ژنتیکی بیمار را بررسی کند؛ زیرا نتایج آزمایش FBN1 همیشه واضح نیست. همچنین می‌توان از آزمایش خون برای کمک به تشخیص سایر جهش‌های ژنتیکی مانند سندرم Loeys-Dietz که باعث یافته‌های فیزیکی مشابه سندرم مارفان می‌شود، استفاده کرد.
آزمایش ژنتیک عموما گران است و 3 ماه طول می‌کشد تا جواب آن تایید شود، در بیشتر موارد تشخیص سندرم مارفان از روی ویژگی‌های فیزیکی و علائم انجام خواهد شد.
معیارهای گِنت
گِنت چک لیستی تشخیصی است که به پزشکان کمک می‌کند تا تفاوت بین سندرم مارفان و سایر سندرم‌های مشابه را تشخیص دهند.
معیار گِنت شامل معیارهای اصلی و فرعی است. معیارهای اصلی ویژگی‌ها یا علائم رایج در افراد مبتلا به سندرم مارفان است که در افرادی که مبتلا نیستند نادر است.
معیارهای جزئی ویژگی‌ها یا علائمی هستند که در افراد مبتلا به سندرم مارفان وجود دارد اما در افرادی که آن را ندارند نیز گاهی دیده می‌شود.
- اگر سابقه خانوادگی سندرم مارفان وجود داشته باشد، بیمار باید 1 معیار اصلی و 1 معیار جزئی را داشته باشد.
- اگر سابقه خانوادگی سندرم مارفان وجود نداشته باشد، بیمار باید 2 معیار اصلی و 1 معیار جزئی را داشته باشد.
معیارهای اصلی
- دریچه آئورت بزرگ‌شده
- پارگی در آئورت
- دررفتگی عدسی چشم
- سابقه خانوادگی این سندرم
- حداقل 4 مشکل اسکلتی، مانند صافی کف پا یا ستون فقرات خمیده (اسکولیوز)
- بزرگ شدن غشایی که نخاع را احاطه کرده است (دورال اکتازی)
معیارهای جزئی
- نزدیک بینی
- علائم کشش پوست غیرقابل توضیح
- مفاصل شل
- صورت دراز و لاغر
- کام بلند و قوسی شکل
تشخیص سندروم مارفان در کودکان
تشخیص این سندرم به‌ویژه در کودکان می‌تواند دشوار باشد و به ندرت در یک کودک خردسال تشخیص داده می‌شود. علت عدم تشخیص در خردسالی این است که بیشتر علائم و نشانه‌ها معمولاً تا اواخر کودکی و سال‌های نوجوانی ظاهر نمی‌شوند.
در صورت وجود علائم چه باید کرد؟
در صورت مشکوک بودن کودک به سندرم مارفان به‌دقت تحت‌نظر قرار می‌گیرد تا علائم در حال رشد در اسرع وقت شناسایی و درمان شود.
هرچه یافتن علت بروز سندروم مارفان سریع‌تر انجام گیرد با انجام راه‌کارهای پیشگیرانه، کیفیت زندگی افراد مبتلا به این بیماری بالاتر خواهد رفت. بسیار مهم است که سریعا به پزشکی که تجربه درمان سندرم مارفان را دارد مراجعه کرد و اطلاعات دقیقی در مورد این سندروم گرفت. همچنین مراجعه به پزشک ژنتیک برای کمک به درک این سندروم مارفان و علائم و نشانه‌های سندروم مارفان و خطر انتقال آن به فرزندان ضروری است.
