زانوی پرانتزی که گاها به آن پای پرانتزی هم می‌گویند یکی از مشکلات رایجی است که در سیستم عضلانی و اسکلتی رخ می‌دهد. زانوی پرانتزی به طور خلاصه یعنی انحراف زاویه زانو به سمت خارج از بدن؛ علت ایجاد این انحراف، فاصله‌ای است که بین زانوها به وجود می‌آید و معمولا بیشتر در کودکان زیر دو سال بیشتر مشاهده می‌شود. علیرغم عادی بودن چنین موضوعی، بسیاری از والدین نگران می‌شوند و از خود می‌پرسند چه چیزی باعث پرانتزی شدن زانوی کودک ما شده است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که در این عارضه ساق و ران، بیش از حد طبیعی به سمت خارج انحراف پیدا می‌کنند؛ درنتیجه در افرادی که دچار انحراف زانو به سمت بیرون یا اصطلاحا ژنو واروم (Genu Varum) هستند، زانو به حالت پرانتزی دیده می‌شود. زانوی پرانتزی در کودکان بین ۲ تا ۵ سال، به عنوان یک بخش طبیعی از روند رشد به شمار می‌آید که با گذشت زمان به طور خود به خود برطرف می‌شود اما در برخی موارد ممکن است با گذشت زمان و رشد کودک، انحراف بهبود نیافته و یا حتی به سمت بدتر شدن پیش رود؛ در ادامه این مطلب قرار است در مورد علائم و نشانه‌های زانوی پرانتزی، نحوه ارزیابی و تشخیص آن و عوارض و نحوه پیشگیری از این عارضه برای شما بیشتر توضیح دهیم؛ با ما همراه باشید.
زانوی پرانتزی چیست؟
پیش از تعریف دقیق زانوی پرانتزی باید بگوییم که یک زانوی سالم و بدون مشکل، وزن را به طور مساوی در کل مفاصل پخش می‌کند اما اگر زانو دارای زاویه به سمت خارج باشد، تقسیم وزن به طور کامل انجام نمی‌گیرد. تراز نبودن یا انحراف مفصل زانو در نهایت منجر به ایجاد فشار بر روی مفاصل شده و عملکرد طبیعی بدن را دچار مشکل می‌کند.
عارضه پای پرانتزی در کودکان به وجود می‌آید. معمولاً تعداد بالایی از کودکان بین ۲ تا ۵ سال حالت زاویه‌دار را در زانوی خود دارند. به نقل قول از وبسایت کلینیک کلیولند:
نوزادانی که با پاهای کمانی به دنیا می آیند، معمولاً تا قبل از ۱۸ ماهگی از این وضعیت خارج می‌شوند.
یکی از دلایل اصلی ایجاد زانوی پرانتزی، وضعیت قرارگیری جنین در داخل رحم مادر و ادامه فرایند رشد بعد از تولد است. زانوهای جنین در درون رحم مادر، برای سازگار شدن با محیط داخل شکم به حالت کمانی قرار می‌گیرد و همین حالت کمانی ممکن است در ادامه به زانو حالت زاویه‌ای دهد. با رشد و تکامل کودک و سفت شدن مفاصل و ماهیچه‌ها، معمولا این حالت زاویه‌ای در زانو برطرف شده و زانو غالباً به فرم نرمال خود برمی‌گردد اما درصورتی که بعد از این سپری شدن دوران رشد باز هم وضعیت زانوی کمانی ادامه پیدا کرد، باید برای برطرف کردن آن به پزشک مراجعه کرد.
علل پرانتزی شدن زانو
دلایل مختلفی در راستای به وجود آمدن زانوی پرانتزی و باقی ماندن آن تا سنین بزرگسالی وجود دارد که در ادامه به بررسی برخی از آنها می‌پردازیم:
ضعف عضلات و عدم تعادل عضلانی
درصورتی که عضلات پا به ویژه عضلاتی که در اطراف ناحیه زانو قرار دارند دچار ضعف یا فلج عضلانی باشند و یا از استحکام کافی برخوردار نباشد، زانو ضعیف شده و به حالت زاویه دار به سمت خارج انحراف پیدا می‌کند.
کمبود ویتامین D
یکی از دلایلی که می‌تواند باعث ایجاد انحراف در زانو شود، تغذیه ناسالم و مشکلات تغذیه‌ای است که گاها منجر به کمبود برخی ویتامین‌ها مانند ویتامین D می‌شود.کمبود ویتامین D ممکن است منجر به بیماری‌هایی شود که زمینه انحراف زانو را ایجاد می‌کنند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به بیماری‌های خاص مانند ریکتز (Rickets) یا راشیتیسم اشاره داشت. این بیماری باعث نرم و ضعیف شدن استخوان‌ها شده و در رشد آنها اختلال ایجاد می‌کند و در برخی موارد ممکن است استخوان‌ها را از فرم طبیعی خود خارج کند.
علت اصلی این بیماری و سایر بیماری‌های مشابه کمبود ویتامین D یا مواد مغذی دیگر مانند کلسیم و فسفات است که در نوزادان و کودکان کم سن به وفور مشاهده می‌شود و ممکن است در نهایت باعث ایجاد زانوی پرانتزی یا پای پرانتزی شود.
بیماری‌های استخوانی
بیماری‌های مربوط به استخوان از جمله عواملی هستند که می‌توانند منجر به ایجاد حالت زانوی پرانتزی شوند. ازجمله رایج‌ترین این بیماری‌ها می‌توان به بلانت، نرمی استخوان، استئومالاسی، استئوآرتریت، پوکی استخوان، بیماری پاژه و عدم هماهنگی در صفحه رشد اشاره داشت. این بیماری‌ها در دسته نقص‌های استخوانی قرار می‌گیرند که باعث ایجاد اختلال در ساختار استخوانی یا پروسه تکامل و رشد آن می‌شوند.
یکی دیگر از این بیماری‌ها آرتریت روماتویید (Rheumatoid Arthritis) است که نوعی بیماری التهابی در مفاصل می‌باشد ومی‌تواند به طور غیرمستقیم منجر به زانوی پرانتزی شود.
بیماری بلانت
بیماری بلانت یکی دیگر از بیماری‌هایی است که می‌تواند باعث ایجاد انحراف در زانو شود. این بیماری که معمولاً در کودکان و در سنین پایین دیده می‌شود به طور مستقیم بر روی صفحات رشد استخوانی که در اطراف زانو قرار دارند اثر می‌گذارد. درصورتی که از این بیماری جلوگیری نشود ممکن است در ادامه باعث توقف تشکیل صفحات رشد در قسمت داخلی زانو شده و یا رشد را در این قسمت بسیار کم کند؛ در چنین حالتی زانو به سمت خارج زاویه پیدا کرده و زانوی کمانی ایجاد می‌شود.
بیماری بلانت معمولا در کودکانی اتفاق می‌افتد که:
- دچار اضافه وزن هستند.
- در سنین بسیار پایین شروع به راه رفتن می‌کنند.
- عضوی از خانواده آنها سابقه این بیماری را دارد.
بیماری پاگت
بیماری پاگت دیگر بیماری است که باعث انحراف زانو به شکل زانوی پرانتزی می‌شود. این بیماری باعث تضعیف بافت جدید استخوانی شده و همین موضوع زمینه‌ساز فرم‌گیری غیرطبیعی استخوان زانو می‌شود.
آرتروز
آرتروز (Osteoarthritis) عارضه دیگری است که باعث بیماری پای پرانتزی در بزرگسالان می‌شود. آرتروز به دلیل ساییدگی و فرسایش در زانو و مفصل‌های اطراف آن رخ می‌دهد که در نهایت باعث از بین رفتن بافت غضروفی و زاویه‌دار شدن زانو به سمت خارج می‌شود.
ناهنجاری‌های ژنتیکی
ناهنجاری‌های ژنتیکی یکی از عوامل اصلی ایجاد پای پرانتزی است. این ناهنجاری‌ها از دوران جنینی شروع می‌شود و در نهایت ممکن است در فرایند رشد، خود را به شکل زانوی پرانتزی یا دیگر مشکلات در ستون فقرات و استخوان‌ها نشان دهد.
اگر بخواهیم به یکی از این ناهنجاری‌های ژنتیکی اشاره کنیم می‌توانیم از آکندروپلازی نام ببریم؛ آکندروپلازی یکی از انواع شایع کوتولگی است که به علت تشکیل نشدن غضروف و اختلال در رشد استخوان رخ می‌دهد و در نهایت ممکن است باعث کمانی شدن زانو شود.
یکی دیگر از این بیماری‌ها، دیسپلازی استخوان (Bone Dysplasia) است که منجر به نقص‌های ساختاری استخوان‌ها و ایجاد انحراف در زانو می‌شود.
آسیب‌های جسمی
درصورتی که زانو در سنین مختلف مثل کودکی آسیب‌دیده و بازسازی آن به طور صحیح انجام نشده باشد، احتمال پرانتزی شدن زانو در ادامه فرایند رشد وجود دارد. به عنوان مثال اتفاقاتی نظیر دررفتگی یا شکستگی در ناحیه زانو، پارگیِ رباط و بد جوش‌خوردن شکستگیِ استخوان می‌تواند منجر به ایجاد حالت زانوی پرانتزی شود.
علائم پای پرانتزی
در بخش‌های قبلی اشاره کردیم پای پرانتزی دقیقا به چه معنی است و علل ایجاد آن کدامند. حال وقت آن است که به بررسی علائم مهم این عارضه بپردازیم:
- درد شدید
یکی از اصلی‌ترین علائم زانو پرانتزی درد شدید در ناحیه زانو است. این درد ممکن است به مرور زمان به‌تدریج افزایش یابد و فرد را به‌شدت درگیر کند.
- تورم و التهاب
پس از اینکه زانو به حالت کمانی درآمد ممکن است شاهد ایجاد التهاب و تورم در ناحیه زانو باشید. این تورم می‌تواند در محدوده زانو یا در سراسر ساق رخ دهد و ممکن است زیر ب احساس درد در ناحیه زیر کشکک زانو همراه شود.
- خشکی
خشکی زانو یا اصطلاحا قرچ قرچ صدا دادن زانو حین تحرک یا صاف کردن زانو، می‌تواند یکی از دیگر علائم زانوی پرانتزی و انحراف زانو به سمت خارج باشد.
- درد لگن
زانوی کمانی در مواردی خود را با ایجاد درد در ناحیه لگن نشان می‌دهد؛ چرا که عدم قرارگیری زانو در زاویه استاندارد، مانع پخش صحیح وزن بدن شده و در نتیجه باعث بروز فشار و درد در دیگر نواحی ستون فقرات می‌شود.
- کاهش دامنه حرکتی
افرادی که درگیر عارضه زانو پرانتزی هستند، ممکن است در حرکات خود دچار محدودیت بشوند؛ بدین صورت که نتوانند زانو را به طور کامل خم کنند و یا در حین انجام این کار با درد و مقاومت در این ناحیه مواجه بشوند.
سایر نشانه‌های پای پرانتزی
- دشواری در حین حرکت، دویدن یا بالا و پایین رفتن از پله یا سطح شیب‌دار
- احساس ضعف و ناتوانی در ناحیه زانو
- احساس عدم تعادل و ثبات در زانوها
- ناهماهنگی و ناپایداری زانوها در حین ایستادن یا حرکت
- مشاهده فاصله آشکار بین زانوها (انحراف زانوها به سمت خارج بدن)
راه‌های تشخیص زانو پرانتزی
درصورت مشاهده یک یا چند نشانه زانو پرانتزی در خود و یا اطرفیان در اسرع وقت به درمانگر (متخصص ارتوپدی یا ارتوپدی فنی) مراجعه کنید. درمانگر در فرایند تشخیص و ارزیابی پای پرانتزی از روش‌های مختلفی استفاده می‌کند که شامل موارد زیر می باشند:
مصاحبه و شرح حال اولیه
درمانگر در قدم اول با پرسیدن سوالاتی در مورد علائم فعلی، سابقه بیماری، تاریخچه آسیب و میزان فعالیت بدنی، اطلاعات اولیه را به دست می‌آورد تا به کمک آن بتواند دقیق‌تر به بررسی علت اصلی آسیب زانو بپردازد.
معاینه بالینی
در قدم بعدی درمانگر به بررسی فیزیکی زانو می‌پردازد؛ در این بررسی هرگونه تورم، التهاب، درد و دیگر علائمی که ممکن است وجود داشته باشد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در روش معاینه فیزیکی درمانگر به کمک خط کش یا کولیس، درجه و فاصله قوزک‌های داخلی پا را اندازه‌گیری نموده و به کمک این اندازه‌ها میزان انحراف زانوی پرانتزی را تشخیص می‌دهد.
- درصورتی که فاصله قوزک‌های داخلی پا کم‌تر از ۵.۱ سانتی‌متر باشد، وضعیت زانو در حالت طبیعی قرار می‌گیرد و هیچ‌گونه ناهنجاری نخواهد داشت.
- اگر این فاصله بین ۵.۱ تا ۵.۲ سانتی‌متر باشد زانوی پرانتزی با درجه بسیار خفیف خواهیم داشت که می‌توان آن را با انجام ورزش‌های اصلاحی را برطرف نمود.
- اگر فاصله قوزک‌های داخلی بین ۵.۲ تا ۵.۵ سانتی‌متر باشد، درجه نسبتاً شدید و از ۵.۵ تا ۵.۷ درجه شدید در نظر گرفته می‌شود.
- در صورتی که فاصله بیش از ۵.۷ باشد، با زانوی پرانتزی با درجه بسیار شدید روبرو هستیم که برای درمان آن ضمن فیزیوتراپی، دیگر روش‌های درمانی نیز باید در نظر گرفته شود.
آزمایش‌های تصویری
در صورت نیاز ممکن است درمانگر تصویربرداری اشعه ایکس، MRI یا سی تی اسکن را برای شما تجویز کند. عکس‌برداری اشعه ایکس دقیق‌ترین روش برای تشخیص میزان انحراف، وضعیت استخوان‌ها و زاویه آنها است که معمولاً برای تجویز صحیح حتماً درخواست می‌شود. در کنار آزمایش‌های تصویری ممکن است آزمایش‌های دیگری نیز در راستای بررسی بافت استخوان یا غضروف تجویز شود.
روش تشخیص پای پرانتزی در کودکان
روش تشخیص پای پرانتزی در کودکان متفاوت است؛ بدین صورت که اگر سن کودک حدود ۲ تا نهایتا ۷ سال باشد و در ناحیه زانوی خود در هنگام راه رفتن هیچ‌گونه دردی را احساس نکند و هر دو پای آن به یک میزان به سمت داخل یا خارج زاویه پیدا کند، نیازی به انجام آزمایش نیست. بلکه درمانگر تنها با معاینه فیزیکی می‌تواند مشکل را بررسی نموده و با تجویز ورزش‌های اصلاحی یا تجهیزات مراقبتی از افزایش زاویه انحراف جلوگیری کرده و در نهایت آن را به حالت طبیعی برمی‌گرداند.
اگر کودک بالای ۷ سال سن داشته باشد شرایط کمی متفاوت است. در این وضعیت اگر زانوهای کودک به سمت خارج چرخیده و یا یکی از زانوها حالت پرانتزی به خود گرفته باشد، اگر احساس درد در ناحیه زانو وجود داشته باشد و هنگام راه رفتن و یا دویدن مشکلی وجود داشته باشد یا ضعف در عضلات مشاهده شود به بررسی‌های بیشتر نیاز است تا درمانگر به طور دقیق بتواند از افزایش این حالت جلوگیری نموده و برای درمان آن اقدام کند.
عوارض زانوی پرانتزی
درصورتی که انحراف زانو برطرف نشده و یا نادیده گرفته شود، نشانه‌های آن برای فرد مشکلات زیادی ایجاد می‌کند. از جمله این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد درد شدید در مفصل: درد در این ناحیه در ابتدا کم بوده و یا ممکن است فقط در هنگام حرکت کردن بروز دهد؛ اما اگر این مشکل در زمان مناسب برطرف نشود ممکن است به درد پایدار و شدید در مفصل تبدیل می‌شود.
- ایجاد بدفرمی: بد فرم شدن بدن از دیگر عوارضی است که پای پرانتزی ایجاد می‌کند. درصورتی که زاویه مفصل بیش از حد خم شود از لحاظ ظاهری بر روی فرم بدن فرد تأثیر منفی می‌گذارد.
- تغییر ساختار پا: از دیگر عوارض زانوی پرانتزی می‌توان به تغییر ساختار پا و استخوان‌های آن اشاره داشت. به دلیل این عارضه فشار به شکل متناسب بر روی پا پخش نشده و ممکن است در برخی موارد عدم رشد استخوان‌ها و مفاصل خاص رخ دهد. در همین راستا احتمال تغییر در ساختار پا و یا حتی استخوان‌ها وجود دارد.
- درد در ناحیه لگن: ممکن است فرد دچار پای پرانتزی در صورت عدم رسیدگی و درمان به موقع، در انجام فعالیت‌های روزانه خود مانند نشستن و برخاستن و حرکت کردن درد زیادی را در ناحیه لگن خود احساس نماید.
- آرتروز زودرس: آرتروز زودرس یکی دیگر از عوارضی است که ممکن است به دنبال عدم درمان زانوی پرانتزی خود را نشان دهد. آرتروز معمولاً در سنین بالا و به دنبال پوکی استخوان و ضعیف شدن مفاصل رخ می‌دهد، اما زانو پرانتزی سرعت بروز آرتروز را بیشتر کرده و فرد حتی در سنین کم‌تر نیز ممکن است به این عارضه مبتلا شود.
- کوتاهی قد: از اصلی‌ترین عوارض پای پرانتزی به شمار می‌آید؛ چرا که به دنبال این عارضه رشد اصولی و صحیح در ناحیه زانو و استخوان‌های پا وجود نخواهد داشت و در همین راستا فرد دچار کوتاهی قدخواهد داشت.
- در رفتگی کشکک زانو: به دنبال زانوی پرانتزی، رباط‌ها، تاندون‌ها و رشته‌های عصبی زانو تحت فشار قرار می‌گیرند و با ایجاد حالت درد، زندگی فرد را مختل می‌کنند؛ در چنین شرایطی احتمال دررفتگی کشکک زانو وجود دارد.
سایر عوارض زانوی کمانی عبارتند از:
- خستگی زودرس و ناتوانی در فعالیت‌های روزانه مانند پیاده‌روی
- عدم توانایی در انجام فعالیت‌های نسبتا سنگین مانند ورزش
- افزایش ساییدگی در مفصل زانو هنگام راه رفتن
- عدم انعطاف‌پذیری مفصل
- تورم و خشکی در ناحیه مفصل
- تغییر در الگوی راه رفتن مانند لنگیدن
به طور کلی پای پرانتزی عوارض بسیار زیادی در فرایند رشد و روند زندگی فرد دارد؛ به همین منظور توصیه می‌کنیم که در صورت مواجه شدن با علائم و نشانه‌های زانوی پرانتزی حتماً در اسرع وقت برای اصلاح و درمان آن اقدام کنید.
پیشگیری از بروز عارضه زانوی پرانتزی
همان طور که قبلتر توضیح دادیم این عارضه معمولا به دلیل قرارگیری پای جنین در رحم به فرم کمانی، بروز پیدا می‌کند و در بسیاری از کودکان دیده می‌شود. زانوی پرانتزی معمولا با افزایش سن و رشد کودک، به طور خود به خود برطرف می‌شود اما اگر این مشکل برطرف نشد برای درمان آن حتما باید به درمانگر مراجعه کرد. البته روش‌ها و راهکارهایی وجود دارد که از ایجاد این عارضه در سنین بزرگسالی و یا حتی کودکی جلوگیری می‌کند که در ادامه به توضیح آنها خواهیم پرداخت:
جلوگیری از افزایش وزن
وزن زیاد باعث ایجاد فشار در استخوان‌ها و مفاصل زانو می‌شود؛ این فشار مداوم در طولانی مدت احتمال ایجاد زانوی پرانتزی را بالا می‌برد.
مصرف ویتامین D
با مصرف ویتامین D و دیگر مواد ضروری برای استخوان‌ها مانند کلسیم می‌توان از ضعف استخوان‌ها و مفاصل پیشگیری کرد و مانع ایجاد پای پرانتزی شد.
درمان آرتروز
آرتروز یکی از عوامل ایجاد زانوی پرانتزی است. در صورت مراقبت و جلوگیری از ایجاد آرتروز و یا درمان به موقع آن می‌توان از بروز پای پرانتزی پیشگیری کرد.
فعالیت بدنی
انجام فعالیت‌های بدنی، تمرینات اصلاحی و نرمش پیوسته باعث استحکام و قوام ماهیچه‌های بدن شده و از ایجاد آسیب‌های بدنی به خصوص زانوی پرانتزی جلوگیری می‌کند.
رسیدگی به موقع به آسیب‌های استخوانی
توجه به آسیب‌های استخوانی مانند شکستگی و در رفتگی، تورم، التهاب در ناحیه زانو و… نیز از ایجاد عارضه‌های بعدی مانند زانوی کمانی تا حد زیادی پیشگیری می‌کند.
کلام آخر
یکی از اختلالاتی که در دوران نوزادی و کودکی بیشتر دیده می‌شود، اختلال زانوی پرانتزی یا انحراف زانو به سمت خارج است. در این اختلال زانوها از راستای طبیعی خود خارج شده و به سمت بیرون زاویه پیدا می‌کنند. این مشکل معمولاً در حدود ۲۰ درصد کودکان تا سن سه سالگی رخ می‌دهد که در ادامه فرایند رشد، با افزایش سن و استحکام استخوان و بافت‌های بدنی، به طور خود به خود برطرف می‌شود. اما در برخی موارد عارضه زانو پرانتزی نه تنها برطرف نشده، بلکه انحراف آن بیشتر می‌شود و فعالیت‌های روزانه فرد را با مشکل مواجه می‌کند. دراین راستا برای برطرف کردن آن مراجعه به درمانگر ارتوپدی واجب است.
اگر تمایل دارید در مورد روش‌های درمان خانگی زانوی پرانتزی اطلاعات به دست بیاورید، پیشنهاد می‌کنیم مطلب زیر را مطالعه نمایید:
