انحراف ستون فقرات یا اسکولیوز (Scoliosis) در بسیاری از مواقع باید جدی گرفته شود ولی بهتر است بدانید این عارضه همیشه هم نشانه مشکل جدی و خطرناکی نیست و در صورت خفیف بودن نیاز به درمان خاصی ندارد. اسکولیوز نوعی انحراف ستون فقرات است که ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی در سایر ارگان‌های بدن نیز بشود. این عارضه اغلب به علل گوناگون از سنین پایین شروع‌شده و علائم بالینی متفاوتی دارد اما نکته قابل توجه این است که اسکولیوز می‌تواند با درمان بهبود یابد. با ما همراه باشید تا در ادامه بیشتر در مورد انحراف ستون فقرات توضیح دهیم.
انحراف ستون فقرات یا اسکولیوز چیست؟
انحناهای طبیعی بدن به‌گونه‌ای هستند که از سر تا لگن را تحت حمایت خود قرار داده و فشارها و استرس‌های حرکتی را در حین فعالیت، بین عضلات و استخوان‌ها توزیع می‌کنند. یکی از مهم‌ترین ارگان‌های بدن که در انجام این وظیفه نقش دارد، ستون فقرات است که از مجموعه‌ای از استخوان‌ها و مفاصل به نام مهره تشکیل‌شده است؛ هنگامی که از پشت به ستون فقرات نگاه می‌کنید به‌طورمعمول باید صاف به نظر برسد در غیر این صورت به میزان کم یا زیاد، اسکولیوز رخ داده است. انحراف ستون فقرات یا اسکولیوز به معنی خمیدگی غیرطبیعی ستون فقرات به یک یا چند سمت است. این خمیدگی اغلب در دوران کودکی یا اوایل نوجوانی تشخیص داده شده و در نواحی گردن، قفسه سینه و کمر رخ می‌دهد. به نقل قول از وبسایت موسسه ملی NHS:
در برخی از کودکان و بزرگسالان ستون فقرات تحت تأثیر اسکولیوز خمیده شده و با چرخش مهره‌ها، اغلب شبیه شکل S یا C دیده می‌شود.
اگر بخواهیم دقیق‌تر در مورد اسکولیوز صحبت کنیم باید بگوییم که این عارضه زمانی تشخیص داده می‌شود که انحنای ستون فقرات در عکس‌برداری با اشعه ایکس حدود ۱۰ درجه یا بیشتر باشد (در غیر این صورت به آن اسکولیوز نمی‌گوییم). انحراف ستون فقرات ممکن است در سمت راست یا چپ یا در هر دو طرف ستون فقرات و در بخش‌های مختلف آن رخ دهد.
توجه داشته باشید که در بیش از ۸۰ درصد موارد، علت اسکولیوز ناشناخته بوده و اصطلاحا به آن «اسکولیوز ایدیوپاتیک» می‌گویند؛ در مورد سایر علل اسکولیوز می‌توان به انحطاط دیسک‌های ستون فقرات و یا زمینه‌های ارثی اشاره نمود (در ادامه همین مطلب علل اسکولیوز را بررسی خواهیم نمود). اسکولیوز می‌تواند در دوران نوزادی یا اوایل کودکی نیز ایجاد شود؛ بااین‌حال سن اولیه بروز علائم حاد اسکولیوز معمولاً ۱۰ الی ۱۵ سالگی و احتمال بروز این عارضه در زنان و دختران تقریباً ۸ برابر بیشتر از مردان است.
انواع اسکولیوز
پزشکان انحراف ستون فقرات را به دو نوع ساختاری و غیر ساختاری تقسیم می‌کنند. «انحراف ساختاری» دائمی است و توسط یک بیماری یا آسیب جدی به وجود می‌آید. «انحراف غیر ساختاری» به دلایل مختلفی ایجادشده و معمولاً موقتی و قابل‌درمان است. در ادامه بعضی از انواع مختلف اسکولیوز را موردبررسی قرار می‌دهیم:
اسکولیوز مادرزادی
در اسکولیوز مادرزادی انحنای ستون فقرات به دلیل بدشکل شدن مهره‌ها ایجاد می‌شود. انحراف ستون فقرات مادرزادی ممکن است در همان اوایل دوران نوزادی قابل‌تشخیص باشد اما در بسیاری از موارد، علائم بالینی آن در دوران کودکی قابل مشاهده خواهد بود. با توجه به روند رشد کودک ممکن است اسکولیوز بدتر شده و عدم تقارن در بدن را به وجود آورد. به‌طور معمول اسکولیوز مادرزادی با رویکرد تحت نظارت بودن بیمار به‌طور مستمر درمان می‌شود. در موارد شدید که انحنای بدن به‌وضوح بدتر شده و کودک با تغییر شکل مداوم و درد مواجه باشد عمل جراحی انجام می‌شود.
اسکولیوز ایدیوپاتیک
چندین دهه است که پزشکان و پرستاران تاریخ طبیعی و ژنتیکی اسکولیوز را بررسی و مطالعه می‌کنند اما تا به امروز علت اصلی بعضی از موارد اسکولیوز ناشناخته است؛ در اینونه موارد می‌گوییم اسکولیوز ایدیوپاتیک رخ داده است. شایع‌ترین زمان ایجاد اسکولیوز ایدیوپاتیک در شروع نوجوانی (حدود ۱۰ سالگی) است و در ادامه، فرآیند رشد معمولاً باعث بدتر شدن آن می‌شود. تشخیص به‌موقع اسکولیوز ایدیوپاتیک و آغاز یک درمان مناسب شانس بهبودی آن را بالاتر می‌برد.
اسکولیوز عصبی عضلانی
کودکانی که دچار یک بیماری عصبی عضلانی هستند، بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلا به اسکولیوز قرار دارند. ستون فقرات صاف و بدون انحنا، نیازمند تعادل ماهیچه‌ای، قدرت عضلانی و سلامت طبیعی بدن می‌باشد. در شرایطی مانند فلج مغزی، اسپینا بیفیدا (Spina bifida) و دیستروفی عضلانی، گاها عضلات ضعیف و نامتعادل شده و در نهایت منجر به ایجاد انحنای ستون فقرات می‌شوند. معمولاً برای درمان یا جلوگیری از پیشرفت اسکولیوز در این دسته از کودکان از بریس‌های مختلف استفاده شده و تا زمانی که منحنی به نقطه اوج ۵۰ درجه نرسد، جراحی انجام نمی‌شود. در موارد شدید اگر این انحناها بیشتر از ۸۰ درجه باشند ممکن است با کاهش فضای ریه‌ها، مشکلات تنفسی نیز ایجاد شود.
اسکولیوز دژنراتیو
جالب است بدانید اسکولیوزی که در بزرگسالی به وجود آمده یا در این دوران تشخیص داده می‌شود با اسکولیوز دوران کودکی تفاوت دارد؛ چراکه روند و اهداف اساسی درمان در بیمارانی که کاملاً به بلوغ اسکلتی رسیده‌اند به شکل متفاوتی انجام می‌شود. اکثر بزرگسالان مبتلا به اسکولیوز را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
- بیماران بزرگسالی که در دوران نوجوانی تحت عمل جراحی قرار گرفته‌اند.
- بزرگسالانی که در جوانی تحت هیچ گونه درمانی قرار نگرفته‌اند.
- بزرگسالان مبتلا به نوعی اسکولیوز به نام اسکولیوز دژنراتیو.
اسکولیوز دژنراتیو در اثر تحلیل رفتن دیسک‌های بین مهره‌ای ایجاد می‌شود. این نوع انحراف ستون فقرات معمولاً در ناحیه کمر به وجود آمده و بیشتر افراد بالای ۶۵ سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این عارضه اغلب با تنگی کانال نخاعی همراه است و عملکرد طبیعی آن را دشوار می‌کند. کمردرد همراه با اسکولیوز دژنراتیو معمولاً به‌تدریج شروع‌شده و میزان آن به نوع فعالیت‌های روزانه فرد بستگی دارد. انحنای ستون فقرات در اسکولیوز دژنراتیو نسبتاً جزئی بوده و جراحی تنها زمانی توصیه می‌شود که روش‌های محافظه‌کارانه در کاهش درد ناشی از این بیماری، ناکام باشند.
علل ایجاد اسکولیوز چیست؟
اسکولیوز بر اساس علل ایجادکننده آن به سه دسته ایدیوپاتیک، مادرزادی یا عصبی عضلانی طبقه‌بندی می‌شود. همانطور که گفتیم حدود ۸۰ درصد اسکولیوز ها، ایدیوپاتیک هستند؛ بدین معنی که علل ایجادکننده آنها هنوز ناشناخته می‌باشد. اما به‌طورکلی می‌توان گفت عوامل زیر خطر ابتلا به اسکولیوز را افزایش داده یا منشأ به وجود آمدن آن می‌باشند:
- ژنتیک و سابقه فامیلی: ریشه اغلب اسکولیوزها ارثی یا مادرزادی است. یک نمونه از این عارضه‌های انحراف ستون فقرات، اسکولیوز سندرمیک است که همراه با سایر بیماری‌های ژنتیکی یا مادرزادی رخ می‌دهد.
- اختلالات عصبی عضلانی: بیماری‌هایی مانند فلج مغزی، فلج اطفال و دیستروفی عضلانی، بر اعصاب و عضلات تأثیر گذاشته و باعث اسکولیوز می‌شوند.
- اختلالات اسکلتی عضلانی و پوکی استخوان: پوکی استخوان باعث ضعف استخوان‌ها شده و در نتیجه ریسک ابتلا به اسکولیوز را بالا می‌برد.
- تفاوت طول ساق پاها: اگر یک پا بلندتر از پای دیگر باشد، ممکن است فرد دچار اسکولیوز شود؛ از طرفی خود اسکولیوز هم می‌تواند باعث شود یکی از پاها پایین‌تر یا بالاتر از پای دیگر قرار بگیرد.
- درد در یک ناحیه از بدن: بعضی از دردهای بدن موجب بروز اشکال در راه رفتن یا نشستن شده و در طولانی‌مدت منجر به اسکولیوز می‌شوند. از قرار دادن بدن در وضعیتی نامناسب و حمل مداوم کوله‌پشتی‌های سنگین جدا خودداری کنید.
- اختلالات در بافت همبند: از آنجا که یکی از وظایف بافت همبند، ایجاد استحکام بین عضلات و استخوان‌هاست، بروز هرگونه اختلال و یا آسیب به این بخش از بدن می‌تواند خطر اسکولیوز را افزایش دهد.
علائم انحراف ستون فقرات چیست؟
چگونه به‌احتمال وجود اسکولیوز پی ببریم؟ در یک مطالعه علمی حدود ۲۳ درصد از بیماران مبتلابه اسکولیوز ایدیوپاتیک، در زمان تشخیص اولیه به علت کمردرد به پزشک مراجعه کرده بودند. ۱۰ درصد از این بیماران دارای یک بیماری مرتبط یا زمینه‌ای مانند سرخوردگی مهره‌های کمری (Spondylolisthesis)، سیرنگومیلی (Syringomyelia)، سندرم طناب گیر افتاده (Tethered cord syndrome)، فتق دیسک (Herniated disc) یا تومور نخاعی بودند. با توجه به تعدد علائم انحراف ستون فقرات در صورت مشاهده یک یا چند مورد از علائم زیر بهتر است به پزشک مراجعه کنید:
- شانه‌ها ناهموار بوده و یک یا هر دو شانه بیرون زده به نظر می‌رسند.
- سر مستقیماً بالای لگن و در راستای آن قرار ندارد.
- یک یا هر دو باسن برآمده یا به‌طور غیرعادی بالا هستند.
- دو طرف قفسه سینه در دو سطح مختلف قرار داشته و یکی از سینه‌ها برجسته‌تر از دیگری است.
- خط کمری نامتوازن است.
- تمام بدن به یک‌طرف انحراف دارد.
- در مقایسه طول پاها تفاوت احساس می‌شود.
علائم اسکولیوز در نوزادان
تشخیص به‌موقع اسکولیوز در نوزادان می‌تواند نقش مؤثری در درمان آنها داشته باشد اما متاسفانه تشخیص علائم اسکولیوز در نوزادان بسیار دشوار است؛ با این حال برخی از این علائم عبارت‌اند از:
- برآمدگی در یک‌طرف قفسه سینه
- تمایل به دراز کشیدن به یک سمت خاص: نوزاد همیشه ترجیح می‌دهد به یک سمت بخوابد.
- مشکلات تنفسی: در موارد خیلی شدید، مشکلات تنفسی از عوارض وجود اسکولیوز در نوزاد است.
عوارض اسکولیوز
اگر اسکولیوز به‌موقع تشخیص داده نشود و فرایند مناسب درمانی به درستی طی نشود، عوارضی به همراه خواهد داشت که بعضی از آنها عبارت‌اند از:
- مشکلات تنفسی: انحراف شدید ستون فقرات باعث می‌شود که قفسه سینه به ریه‌ها فشار آورده و تنفس دشوار شود.
- مشکلات قلبی عروقی: اگر قفسه سینه به مقدار زیاد منحرف شود، فضای حرکتی قلب کم شده و توانایی آن در پمپاژ خون مختل می‌شود.
- مشکلات کلیوی: اسکولیوز حتی می‌تواند کلیه‌ها را تحت‌فشار قرار داده و عملکرد آنها را دچار مشکل کند.
- مشکلات در دفع و گوارش: اسکولیوز می‌تواند در نقاط مختلف سیستم گوارشی ایجاد فشار و تنش کرده و عملکرد صحیح آنها را مختل کند.
- ایجاد دردهای مختلف در بدن: افراد مبتلابه اسکولیوز معمولاً به کمردرد مزمن مبتلا می‌شوند. از طرفی انحراف شدید ستون فقرات باعث اسپاسم عضلانی و دردهای گوناگون دیگری نیز می‌شود.
- تغییرات ظاهری: اسکولیوز می‌تواند باعث ناهمواری شانه‌ها، باسن و دنده‌ها شده و همچنین نحوه راه رفتن فرد را تغییر دهد.
- کاهش دامنه حرکتی: انحراف ستون فقرات انعطاف‌پذیری آن را کاهش داده و در نتیجه باعث بروز ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزانه می‌شود.
- کاهش اعتمادبه‌نفس: مشکلات ظاهری و عدم توانایی‌هایی که بر اثر اسکولیوز ایجاد می‌شوند، می‌توانند باعث بروز مشکلات عاطفی و روانی در فرد بیمار شده و اعتماد به نفس او را کاهش دهند.
نحوه تشخیص اسکولیوز
اسکولیوز یک بیماری جدی است که تأثیر زیادی بر زندگی فرد می‌گذارد؛ بنابراین تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند به جلوگیری از بروز عوارض جدی این بیماری کمک می‌کند. اسکولیوز معمولاً از طریق معاینه فیزیکی، عکس‌برداری با اشعه ایکس، رادیوگرافی ستون فقرات، سی‌تی‌اسکن یا امآرآی تائید می‌شود. تشخیص مثبت اسکولیوز بر اساس انحنای آن مشخص می‌شود (انحنای بالای ۱۰ درجه اسکولیوز شناخته می‌شود). اگر این انحنا بیشتر از ۲۵ تا ۳۰ درجه باشد، جدی و قابل‌توجه در نظر گرفته می‌شود. منحنی‌های بیش از ۴۵ درجه، اسکولیوز شدید بوده و اغلب نیازمند درمان تهاجمی‌تری هستند.
معاینه فیزیکی
درمانگر در معاینات بالینی به دنبال علائم اسکولیوز می‌گردد؛ همچنین ممکن است از ابزاری به نام «اسکولیومتر» برای اندازه‌گیری درجه اسکولیوز استفاده کند. ممکن است درمانگر از یک تست استاندارد به نام «آزمون خم شدن به جلو آدام» (The Adam’s Forward Bend Test) استفاده کند(از این تست گاها در غربالگری‌های مدارس ابتدایی نیز استفاده می‌شود). در حین انجام این آزمایش بیمار تقریباً شبیه به حالت رکوع در نماز با پاهای چسبیده بهم، از ناحیه کمر ۹۰ درجه به سمت جلو خم می‌شود؛ از این زاویه دید هرگونه عدم تقارن تنه یا هرگونه انحنای غیرطبیعی ستون فقرات به‌راحتی توسط معاینه کننده قابل‌تشخیص است. البته این آزمایش یک تست غربالگری اولیه و ساده است که مشکلات احتمالی را تشخیص می‌دهد اما نمی‌تواند شدت تغییر شکل را به‌طور دقیق تعیین کند. برای تشخیص دقیق، آزمایش‌های رادیوگرافی پیشرفته‌تری نیاز است.
عکس‌برداری با اشعه ایکس
استفاده از اشعه X ساختار مهره‌ها و طرح کلی مفاصل را نشان می‌دهد. به کمک اشعه ایکس سایر علل بالقوه درد، جهت انحراف ستون فقرات، محل اسکولیوز، زاویه و شدت انحنای ستون فقرات قابل‌تشخیص است.
سی‌تی‌اسکن
انجام سی‌تی‌اسکن (Computed tomography scan) می‌تواند شکل و اندازه کانال نخاعی، محتویات و ساختارهای اطراف آن را نشان دهد. این نوع عکس‌برداری در تجسم ساختارهای استخوانی بسیار مفید و کاربردی است.
امآرآی
در تصویربرداری امآرآی (Magnetic resonance imaging) با استفاده از آهنرباهای قدرتمند و فناوری رایانه، تصاویر سه‌بعدی از ساختارهای بدن تولید شده و طناب نخاعی، ریشه‌های عصبی و نواحی اطراف و همچنین بزرگ شدن، انحطاط و بدشکلی‌ها به‌خوبی قابل مشاهده خواهد بود. اگر پزشک مشکوک به این باشد که یک بیماری زمینه‌ای مانند ناهنجاری نخاع باعث ایجاد اسکولیوز شده، انجام امآرآی را توصیه می‌کند.
سؤالات متداول در زمینه انحراف ستون فقرات
آیا اسکولیوز خطرناک است؟
اسکولیوز معمولاً خطرناک نیست؛ بااین‌حال در موارد خیلی شدید می‌تواند باعث بروز مشکلاتی جدی مانند مشکلات تنفسی، قلبی و یا نخاعی شود.
آیا اسکولیوز قابل‌پیشگیری است؟
در حال حاضر هیچ راه شناخته‌شده‌ای برای پیشگیری از اسکولیوز وجود ندارد؛ اما ورزش منظم و حفظ وضعیت بدنی صحیح به کاهش خطر ابتلا به این بیماری در بزرگسالی کمک می‌کند.
سخن پایانی
در این مطلب به‌طور مفصل در مورد اسکولیوز، علائم، عوارض و نحوه تشخیص آن صحبت کردیم. همانطور که گفته شد تشخیص زودهنگام اسکولیوز، در درمان و جلوگیری از عوارض جدی آن بسیار مهم و تأثیرگذار است. بنابراین اگر در مورد خود یا اطرافیانتان مشکوک به اسکولیوز هستید، حتما به علائم آن دقت کنید و در اسرع وقت حتماً با پزشک متخصص مشورت کنید. اگر تمایل دارید در مورد روش‌های درمان اسکولیوز بدون جراحی اطلاعات کسب کنید، مطلب زیر را مطالعه نمایید:
